– Мне было пяць гадочкаў і два месяцы, як пачалася вайна, – расказвае Ганна Вікенцьеўна. – Пяцёра дзяцей у сям’і: чатыры браты і я. Жылі тут недалёка, у Масеве. Немцы прыйшлі і нас выселілі, вёску спалілі. У пятніцу гаспадыні звычайна рашчыняюць хлеб, у суботу пякуць (у нядзелю пячы не будзеш, а ў астатнія дні трэба ў полі працаваць). Мама ўзялася мясіць цеста. Ціха, спакойна ўсё было. Толькі пачалі той хлеб у дзежку класці, хтосьці ў дзверы грукае. Адчыняем – немец стаіць. Гэта ж які жах! Хто лажыўся спаць і думаў пра яго? Трымае паперу ў руках, чытае з яе па-польску: «Вшистко на месцы, тылько одзенне и едзенне. А кошыки, мотыки – вшистко на месцы. Едну крову можна забраць». Коней тады на ранкі пасвілі, сонца ўстала – вядуць дахаты. І тут гэтыя немцы. А ў пачатку Масева была школа. Коней, значыць, вядуць з пасьбы, а немцы адразу заганяюць іх на школьны двор. Саша, старэйшы брат, ідзе дамоў і плача. «Чаго ты плачаш?» «Каня забралі немцы». А людзям сказалі, каб за дзве гадзіны выбраліся. Тыя табуном выходзілі на вуліцу і плакалі. Думалі: раз нічога не трэба браць з сабой, не інакш як завязуць у лес і пастраляюць усіх. Ніхто не разлічваў, што застанецца ў жывых.

З Масева многіх завезлі ажно за Поразава.

– Выкінулі проста сярод поля, – ледзьве стрымлівае слёзы Ганна Вікенцьеўна. – Памятаю, як мы ўсе з таго поля падаліся да сяла. Ноч надыходзіць, а малые ўсе. Мішы, самаму малодшаму, быў толькі годзік. Яго трэба было на руках нясці. Тата яшчэ не хутка прыехаў. Позна. Нас жа машынай завезлі. Да каго ішлі? Проста да любога чалавека падыходзілі і прасіліся ў хату. Але там мы доўга не былі. Маміна сястра з Грынок даведалася ад людзей (адзін аднаму перадавалі), што нас вывезлі, дзе мы, і прыехала, забрала да сябе. Яшчэ і брат родны ў яе жыў. У цёткі сваіх трое дзяцей, у дзядзькі трое (перад вайной яго жонка памерла), у нас пяць. Уявіце, як туліліся ў невялікай хацінцы. І сястра прапанавала маме: «Гандзя, ты з мужам ідзі на вёскі, можа, хто возьме вас. Брату я не магу сказаць, бо ён адзін». Ну і пайшлі мы ў бок Свіслачы. Ідзем – край Бязводнікаў, Глушок і шукаем прытулку. У Глушках сустрэлі чалавека. Ён пабудаваў новую хату, а на падворку стаяла старэнькая, маленькая-маленькая. Ён там ужо авечак трымаў, а печка была, не разбіраў, праўда, руская хлебная, як мы называем, – без пліты. Гаспадар пусціў нас в тую хатку. Кажа: «Я авечкам знайду месца». Не бяда і з печкай. Тата самавукам навучыўся печы рабіць, быў добрым печніком. Што елі? Хто што дасць. Хлеба кавалачак вельмі хацелася. Папрацуеш у якога чалавека, ён дасць і бульбачкі, і хлеба. За гэта і рабілі бацькі. Большыя хлопцы пастушкамі пайшлі. А бывала, проста да людзей заходзіш і просіш, каб што далі. Ідуць браты – і я за імі бягу. Есці ж хочацца. Помню, выбягуць вясковыя дзеці на дарогу і крычаць мне ў адзін голас: «Бежанка! Бежанка!» А мне крыўдна. Мы ж не тое, што з раскошы… На другі год мы ўжо сталі ЖЫЦЬ. Хлеб у нас ужо быў. Празналі людзі пра тату, прыедуць, забяруць на тыдзень печы класці і прывязуць хлеба і да хлеба. Старэйшага браціка Сашу нанялі ў Глушкі пастушком. Адзін цэлае лета пасвіў жывёліну, і па чарзе вяскоўцы яму торбачку з ежай давалі. Федзю ў Дуброву забралі за пастушка. Жора ў Агародніках пасвіў. Гэта і выратавала іх ад працы на чужыне. Аднаго разу машына пад’ехала – збірайся. Акурат хлопцы пасвілі скаціну, не было іх у хаце, тату забралі печы рабіць. Дома толькі я, маці і брат малодшы. Забралі нас. Завязлі спачатку ў Ваўкавыск за сетку. Там адбіралі працаздольных. Нас жа назад адправілі – малыя яшчэ былі.

Калі пагналі фашыстаў з беларускай зямлі, выселеныя з родных вёсак людзі пачалі вяртацца дадому. А дзе прытуліцца пагарэльцам?

– Прыехалі мы ў Чола, – успамінае Ганна Серада той нялёгкі час. – Усе дамы ўжо былі занятыя. У шопе, дошкамі абабітай і накрытай, пасяліліся. Ад дажджу сякі-такі, а схованак. Пліту зрабілі. На зіму надумалі зямлянку будаваць – у шопе зімаваць не будзеш. Тут падвозяць салдат граніцу ўстанаўліваць. З якога боку мяжы нам заставацца? Так, у Масеве сена накасілі, а што есці будзем – сем душ? Вырашылі на гэтым баку застацца. Тут адзін даў кавалак зямлі – пасеялі жыта на зіму, другі даў кавалак зямлі – пасадзілі бульбу. Травы не пад’ясі. Жылі на хутары каля Чола. Цяжка. Нават абуць не было чаго. Да дзесяці гадоў у школу не хадзіла. Шкадавалі бацькі, думалі, што захварэю. «Сядзі ў хаце!» Сядзела… Кудзелі маме папапрала. Прадзеш-прадзеш гэты лён… Да самай крыві пратрэш скуру ніткаю, не можаш потым у рукі яе ўзяць. А хлопцы хадзілі ў школу. У драўляных калодках…

Зараз Ганна Вікенцьеўна жыве ў Тушамлі ў хаце, якую бацька пасагам аддаў за ёй, калі замуж ішла. Жаніх быў бедны, не было куды жонку прывясці, сам шукаў куток.
– Ой… – уздыхае жанчына. – Жыццё пражылі. Кажу: як ёсць – толькі б мір, хлеб і здароўе былі. Больш нічога не трэба.



По материалам "СГ"
Наталля ТУРКО
Фота аўтара